Celem niniejszego artykułu jest analiza społecznych uwarunkowań występowania HIV w Afryce. Dla Światowej Organizacji Zdrowia zdrowie nie polega na braku choroby, ale na złożonym fizycznym i psychicznym samopoczuciu. Jakie są społeczne uwarunkowania HIV, na podstawie których choroba jest kształtowana społecznie? Proponujemy ujęcie naszej analizy w ramach paradygmatu zdrowia zbiorowego opracowanego w krajach Ameryki Łacińskiej. Wyniki pokazują, że rozpowszechnienie HIV jest zjawiskiem skorelowanym z nierównościami i koncentracją bogactwa. Ta choroba jest niejednorodna na całym kontynencie afrykańskim. Z naszego badania wynika, że możemy wyraźnie wyróżnić trzy grupy krajów. W związku z tym należy wprowadzić nowy paradygmat zbiorowej polityki zdrowotnej w oparciu o nowe rozumienie przyczyn HIV, uwzględniając nierówności społeczno-kulturowe i społeczno-ekonomiczne, a także dystrybucję bogactwa.Słowa kluczowe: uwarunkowania społeczne, Afryka, analiza wieloczynnikowaWprowadzenieW artykule przedstawiono analizę społecznych uwarunkowań rozpowszechnienia HIV, które należy traktować nie tylko jako chorobę (Phaladze i Tlou, 2006). Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) Afryka jest regionem najbardziej dotkniętym HIV / AIDS na świecie. Szczególnie dotknięte tą chorobą są młode kobiety (WHO 2015; WHO 2018; Fiander 1989). W 2015 roku około 26 milionów osób żyło z HIV, z czego 2,3 miliona to dzieci poniżej 15 roku życia. 90% dzieci na świecie żyjących z HIV mieszkało w Afryce Subsaharyjskiej, a 70% zgonów związanych z AIDS na świecie miało miejsce w Afryce.Autorzy z Ameryki Łacińskiej stworzyli istotne ramy teoretyczne epidemiologii nierówności i zdrowia zbiorowego, które pojawiły się w latach siedemdziesiątych jako nowy paradygmat, oznaczający zerwanie medycyny prewencyjnej i zdrowia publicznego. W Meksyku Mario Bronsman wykazał, że AIDS dotyka grupy społeczne, które z trudem mogą zorganizować odpowiednią obronę przed epidemią (Bronsman, 1989; Bronsman, 1995). Podejście latynoamerykańskie różni się od oficjalnego podejścia WHO, zgodnie z którym zdrowie to nie brak choroby, ale stan pełnego fizycznego samopoczucia psychicznego. Jednak według Breilha to stanowisko WHO jest pełne hipokryzji i „bańki kartezjańskiej”. Ta bańka, znana również jako „bańka biomedyczna”, jest tworzona zgodnie z kapitalistyczną logiką produkcji i wydobycia.Niezdrowe ekosystemy, sankcjonowana przez państwo ekstraktywizm, neoekstraktywizm i hodowla zwierząt zapewniają szerokie ramy rozwoju chorób. Wyznaczniki te można wyjaśnić w trzech perspektywach: ogólnej, szczegółowej i indywidualnej. Na pierwszym poziomie obserwujemy ekspansje i wypędzenia terytoriów, ekstraktywizm i stosowanie wysoko rozwiniętej genetyki (Sassen, 2014); na drugim poziomie tworzą się nierówności, a na trzecim poziomie indywidualnej satysfakcji z życia, dobrego samopoczucia i bezbronności.W niniejszej pracy skonstruowano bazę danych wskaźników społeczno-demograficznych w celu zbadania społeczno-ekonomicznych uwarunkowań rozpowszechnienia HIV. Celem tego badania było przeprowadzenie analizy wieloczynnikowej. Najpierw przeprowadzono analizę opisową, następnie analizę głównych komponentów (PCA), a następnie przeprowadzono wielowymiarowe skalowanie. Po drugie, do badania wprowadzono analizę skupień i analizę dyskryminacyjną. Wyniki tego artykułu pokazują, że rozpowszechnienie HIV jest zjawiskiem skorelowanym z nierównościami, w których kraje o najwyższej chorobowości mają najwyższe wartości GINI. Ponadto kraje o najwyższych wskaźnikach zgonów przypisywanych wirusowi HIV mają najwyższe wartości GINI. Z drugiej strony kraje o najwyższych wskaźnikach terapii antyretrowirusowej to te o najwyższym wskaźniku rozwoju społecznego i najwyższym odsetku całkowitego dochodu, który przypada na najwyższe 10 procent populacji.Stąd nowy paradygmat polityki zdrowia publicznego powinien być realizowany w oparciu o nową wizję medycyny społecznej, uwzględniającą społeczno-kulturowe i społeczno-ekonomiczne rozumienie choroby.Ramy teoretyczneHIV jest powiązany z dwoma transcendentalnymi procesami człowieka: seksualnością i śmiercią. Ten proces jest holistyczny i stanowi część zdrowia zbiorowego i jest sprzeczny z paradygmatem medycyny społecznej. Według Social Medicine Reader, napisanej zgodnie z paradygmatem medycyny społecznej, „ta książka bada doświadczenia choroby; role i szkolenie pracowników służby zdrowia oraz ich relacje z pacjentami w kontekście szerszych kultur biomedycyny; etyka w ochronie zdrowia; doświadczenia i decyzje dotyczące śmierci, umierania i walki o życie; oraz szczególne przejawy niesprawiedliwości w szeroko rozumianym systemie opieki zdrowotnej ”(Oberlander i in. 2019).Od XIX wieku do pierwszych dziesięcioleci XX wieku choroba jako epidemia pojawia się na Globalnym Południu, zwłaszcza w Afryce, Azji i Ameryce Łacińskiej w procesie imperialistycznej kapitalistycznej ekspansji niektórych mocarstw europejskich. Jak podkreśla Breilh: „Narzucenie pogarszających się form pracy i ogólnych warunków nieludzkiej reprodukcji społecznej sprawiło, że siła robocza stała się łatwym celem destrukcyjnych procesów, które również powstały w świecie przyrody w wyniku irracjonalnej eksploatacji przyrody i degradacji. przestrzeni konsumpcji rozległych sektorów ludności ”(Breihl, 1986: 81).Afryka to kontynent o ogromnych różnicach, gdzie zjawisko „przekleństwa zasobów” (maldición de los recursos) opisało sprzeczność między bogactwem Afryki a skrajnym ubóstwem oraz wpływ na społeczne uwarunkowania chorób, w tym HIV. Karol Marks przeanalizował tę logikę: „Odkrycie złota i srebra w Ameryce, wytępienie, zniewolenie i pogrzebanie w kopalniach rdzennej ludności, początek podboju i grabieży Indii Wschodnich, przemiana Afryki w legowisko dla komercyjne polowanie na czarnoskórych skór sygnalizowało różowy świt ery produkcji kapitalistycznej ”. Koncentracja produkcji i globalne wykluczenie w kapitalistycznym trybie reprodukcji jest częścią logiki, w której powielany jest paradygmat medycyny społecznej. Wu (2018) przeanalizował globalną koncentrację kapitału; ekstremalna koncentracja gospodarcza powoduje rażące nierówności i materialne cierpienie, podsycając apetyt na nacjonalistyczne i ekstremistyczne przywództwo.Jak choroba jest postrzegana na terenach kolonizowanych przez Wielką Brytanię, Niemcy i Francję? Breilh wyjaśnił: „choroba pochodzi z zewnątrz, wymaga kwarantanny i administracyjnego wykonywania biurokracji” (Breilh, 1986: 85). Kolonizatorzy chcieli nie tylko panować na podbitych ziemiach, ale także zarządzać stosunkami społecznymi „choroby”, co oznacza, że stało się przeciwieństwem „my, zdrowi”, w przeciwieństwie do innych „oni, chorzy, brudni i zaraźliwi” .Struktura ekspansji i wypędzania ludzi generowała tropikalne choroby zakaźne: „w wyniku irracjonalnej eksploatacji przyrody i degradacji przestrzeni konsumpcyjnej rozległych sektorów ludności” (Breilh, 1989: 81). Przeprowadzono badania mikrobiologiczne, a dialektyka nauki i hegemonia doprowadziły do uznania tropikalnych chorób zakaźnych za sprawę „ich”, ludów podbitych, w przeciwieństwie do „my”. Paradygmat wzajemnych powiązań między niesprawiedliwością społeczną a nierównościami zdrowotnymi miał swój początek w drugiej połowie XIX wieku, kiedy to prace Rudolfa Virchowa (1821-1902) i Friedricha Engelsa (1820-1895) w celu zrozumienia kapitalizmu przemysłowego (Krieger et al. 2010: 749).Choroba jest całkowicie wyodrębniona ze środowiska społeczno-kulturowego, jednak według Ivána Illicha: „kultura i zdrowie to tylko dwie nazwy paradygmatu, zgodnie z którym żyje grupa społeczna, aby poprawić zdolność jej członków do radzenia sobie z niebezpieczeństwami żywioły i inni ludzie ”(Illich, 1975: 111).Wdrażając systematyzację „dobrych doświadczeń i praktyk” oraz przy udziale tzw. „Elit” Nowego Zdrowia Publicznego, Banku Światowego (BŚ), Międzyamerykańskiego Banku Rozwoju (IADB), Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) ), a agencje takie jak Agencja Stanów Zjednoczonych ds. Rozwoju Międzynarodowego (USAID) „dyktują rządom politykę społeczną dla krajów rozwijających się” (Tetelboin-Henrion, 2015: 14).Zdaniem Caroliny Tetelboin: „Zdrowie zbiorowe czy medycyna społeczna to współczesna myśl krytyczna dotycząca zdrowia w odniesieniu do perspektyw biomedycznych i zdrowia publicznego, które w przeciwieństwie do nich wychodzą od kategorii społecznych uwarunkowań, według których podmioty społeczne są społecznie zdeterminowane; oprócz przedmiotów biologicznych są społeczne ”. Paradygmat ten pojawia się w propozycji grupy lekarzy i socjologów Panamerykańskiej Organizacji Zdrowia, którzy rozważali zmianę kształcenia w zakresie zdrowia, a nie tylko medycyny. Obecnie istnieją trzy ośrodki, w których strategia ta się rozwija: Uniwersytet w Rio de Janeiro z Hesio Cordeiro, który oferuje tytuł magistra zdrowia publicznego; Metropolitan Autonomous University of Mexico (UAM Xochimilco) oferujący tytuł magistra medycyny społecznej oraz w Ekwadorze wraz z utworzeniem centrum badawczego w Quito. Obowiązki społeczne spoczywają na państwie, które zapewnia prawo do zdrowia poprzez własny system świadczenia powszechnych i bezpłatnych usług w zakresie zdrowia publicznego.Zrozumienie tych instytucji powinno uwzględniać historyczne rozumienie choroby podczas przejścia od śmierci naturalnej do kontrolowanej śmierci pod opieką medyczną. Według Ilicha obraz naturalnej śmierci uległ transformacji w ciągu ostatnich pięciuset lat i ewoluował poprzez sześć odrębnych etapów (Ilich, 1975: 64).Każdy etap znalazł swój ikonograficzny wyraz: (1) XV-wieczny „taniec umarłych”; (2) taniec renesansowy na polecenie człowieka-szkieletu, tak zwany „Taniec Śmierci”; (3) scena w sypialni starzejącego się lubieżnika w czasach starożytnego reżimu; (4) dziewiętnastowieczny lekarz w walce z wędrującymi widmami konsumpcji i zarazy; (5) lekarz z połowy XX wieku, który staje między pacjentem a jego śmiercią; oraz (6) zgon w trakcie intensywnej opieki szpitalnej. Według Ilicha historia śmierci naturalnej to historia medykalizacji walki ze śmiercią, w czasach pandemii szczepień.Analiza Tetelboin-Henrion jest szczególnie ważna, gdy odnosi się do analizy WHO i USAID w Afryce, dotyczącej działań przeciwko HIV / AIDS. Ich „etnocentryczny” - wciąż kolonialny - paradygmat opiera się na założeniu, że poprawa stanu zdrowia wynika w dużej mierze z włączenia nowych technologii i medycyny narkotykowej, zasadniczo izolując procesy od społecznego, ekonomicznego i politycznego zrozumienia (Barreto i in., 2001: 158). Zachodni model rozwoju był wynikiem rewolucji przemysłowej w kilku krajach, podczas gdy w krajach afrykańskich, klasyfikowanych jako „rozwijające się”, „rewolucja” została narzucona z zagranicy.Społeczeństwa „wytwarzają i reprodukują nierówności społeczne, dominację polityczną, stosunki pracy, styl życia i kontekst ekologiczny, wpływając na zdrowie i nierówności zdrowotne” (Krieger et al., 2010: 747). Szczególnie w przypadku HIV / AIDS należy położyć kres technokratycznej postawie, gdzie programy HIV / AIDS koncentrują się na chorobie, promując pionowe interwencje zdrowotne. Należy to zastąpić podejściem bardziej zintegrowanym i międzysektorowym.Międzynarodowe organizacje, takie jak między innymi WHO, uważają HIV / AIDS za chorobę zaraźliwą. Ich raporty obejmują analizę rozpowszechnienia HIV / AIDS, stosowania leków antywirusowych itp. Międzynarodowa wizja według WHO opiera się głównie na podejściu biomedycznym i informacyjnym. Ponadto WHO zaktualizowała wytyczne i wydała zalecenia dotyczące rozszerzenia usług testowania w kierunku HIV, w tym testów wyszkolonych usługodawców mających siedzibę w społeczności; zalecenie „leczenia każdego” wirusa HIV, wdrożenie testów monitorujących, leczenia, zatrzymania i supresji na wczesnym początku leczenia, aby uzyskać korzyści z profilaktyki i zaoferować profilaktykę przedekspozycyjną tym, którzy są negatywni, ale są bardziej narażeni na zarażenie wirusem HIV. Rządy krajowe w regionie, zwłaszcza na Globalnym Południu, są zdecydowane zwiększyć swoje wysiłki w walce z chorobą (WHO, 2016: 3).Według Eduardo Menendeza (2020) w medycynie ustanowiono hegemoniczny model neoliberalny (MMH): „w rozwoju nowego MMH przemysł chemiczno-farmaceutyczny i coraz częściej ten związany z genetyką i robotyką stał się jednymi z najważniejszych najbardziej dochodowe firmy w obecnych i przyszłych warunkach kapitalistycznych ”. W podobnych ramach Graciela Freyermuth (2000) badała przemoc strukturalną, która była przyczyną śmierci kobiet. Ta strukturalna przemoc jest obecna w kapitalistycznej logice produkcji i wydobycia.Ograniczenia podejścia WHO opierają się na czysto biomedycznej analizie choroby HIV / AIDS. Chociaż poczyniono znaczne postępy w kontrolowaniu zdrowia, kraje muszą przyspieszyć zapobieganie nowym infekcjom, wdrożyć strategię „leczenia dla wszystkich”, zmniejszyć liczbę zgonów z powodu AIDS oraz wyeliminować stygmatyzację i dyskryminację związaną z HIV (WHO, 2016: 8). Cele szczegółowe są zgodne z Celami Zrównoważonego Rozwoju, które obejmują cel, jakim jest wyeliminowanie AIDS jako zagrożenia dla zdrowia publicznego do 2030 r. Aby osiągnąć ten cel, UNAIDS (2014, 2016) i jego partnerzy, w tym WHO, zażądali szybkiej ścieżki podejście, które do 2020 r. przyniesie:- zmniejszyć liczbę nowych zakażeń wirusem HIV o 75 procent, z 2,1 miliona w 2015 roku do mniej niż 500 tysięcy na świecie,- upewnić się, że 90 procent osób żyjących z HIV zna swój stan,- zapewnić, że 90 procent osób, które znają swój status, otrzyma stałą terapię antyretrowirusową, oraz- 90 procent osób leczonych przeciwretrowirusowo jest leczonych wirusami.Wystarczające pokrycie wczesnym i trwałym lekiem przeciwretrowirusowym dla osób żyjących z wirusem AIDS może zmniejszyć liczbę zgonów związanych z AIDS na całym świecie z 1,1 mln w 2015 r. Do mniej niż 500 000 do 2020 r. (WHO, 2016: 9). Postęp w celach rozwoju zdrowia obejmuje zmniejszenie śmiertelności dzieci, poprawę zdrowia matek oraz walkę z HIV / AIDS, malarią i innymi chorobami (WHO, 2018: 2).Ivan Illich zwrócił uwagę, że „medykalizacja życia jest jednym z aspektów destrukcyjnej domeny przemysłu w naszym społeczeństwie. Supermedykalizacja jest szczególnie bolesnym przykładem frustrującej nadprodukcji ”(Illich, 1975: 77).Odnosi się to do współczesnych praktyk organizacji międzynarodowych wobec krajów afrykańskich. W przeciwieństwie do podejść indywidualnych, komponenty zaufania i kapitału społecznego powinny zostać wzmocnione (Chiu et al., 2008).Baza danych zawierająca kraje afrykańskie i zmienne została wyodrębniona z różnych źródeł, jak pokazano w tabeli 1.Tabela 1. Opis zmiennych analitycznychWynikiAnaliza głównych składników (PCA)PCA służy do zmniejszania wymiarowości zbioru danych. Zmienne w naszej analizie można wyjaśnić składową 1, która wyjaśnia 42,7% całkowitej wariancji i składową 2, która wyjaśnia 28,9% całkowitej wariancji. Skumulowany udział wyjaśnionej wariancji obu składników wynosi 77 procent. Oznacza to, że możliwe byłoby uwzględnienie tylko dwóch składników.Rysunek 1 przedstawia kraje przedstawione na podstawie ich wyników PCA oraz zmienne wykreślone jako wektory. Możemy rozdzielić kraje i wyróżnić trzy grupy. Kraje w prawym górnym rogu wykresu to Eswatini, Lesotho, Botswana, Namibia, Zambia, Zimbabwe, Mozambik i Republika Południowej Afryki, które wykazują wysoką częstość występowania wirusa HIV, wysoką śmiertelność przypisywaną wirusowi HIV, wysoki wskaźnik gruźlicy, a także wysokie nierówności dochodów ( in10r oraz GINI). Kraje po lewej stronie wykresu, od Egiptu po Mauritius, wykazują wyższy wskaźnik rozwoju społecznego, większą liczbę kobiet stosujących antykoncepcję i wysoką oczekiwaną długość życia. Z drugiej strony, na dole, są kraje o niskim wskaźniku rozwoju społecznego, małej liczbie kobiet stosujących antykoncepcję i niskim odsetku osób otrzymujących terapię antyretrowirusową.Rysunek 1. Analiza PCAAnaliza skupieńKlastry można podzielić na hierarchiczne i niehierarchiczne. W następnej sekcji grupowanie krajów afrykańskich zostanie przeanalizowane przy użyciu podejścia niehierarchicznego.Aby potwierdzić grupy zaproponowane w biplocie PCA, przeprowadziliśmy nieherarchiczne grupowanie metodą k-średnich i k = 3 (liczba skupień). Rysunek 3 przedstawia zastosowanie metody k-średnich (kmeans).Rysunek 2. Klastry niehierarchiczneŹródło: ekstrapolacja autora.Metodę k-średnich wykonano algorytmem MacQueena. Rysunek 3 przedstawia pierwszą grupę obejmującą Algierię, Cabo Verde, Egipt, Maroko, Tunezję, Libię, Seszele i Mauritius. Drugi obejmuje RPA, Eswatini, Lesotho, Mozambik, Zimbabwe, Zambię, Namibię i Botswanę. Kraje te charakteryzują się znacznymi wskaźnikami rozpowszechnienia i nierówności w zakresie HIV. Wreszcie trzecia grupa obejmuje większość krajów afrykańskich. Grupy utworzone tą metodą są zgodne z grupami zaproponowanymi wcześniej w analizie PCA.ZakończenieParadygmat zdrowia zbiorowego ustanowił paradygmat społecznej odpowiedzialności państwa. Jednak doszło do medykalizacji życia społecznego w ramach polityki neoliberalnej opartej na wytycznych wielostronnych organizacji międzynarodowych, w tym m.in. Banku Światowego, Międzynarodowego Funduszu Walutowego, Światowej Organizacji Zdrowia. Celem programów zdrowia publicznego promowanych przez te wielostronne organizacje była prywatyzacja sektora zdrowia, ograniczenie programów pomocy społecznej, wdrożenie ukierunkowanych programów pomocowych, wprowadzenie podstawowych pakietów zdrowotnych, a wreszcie zlikwidowanie systemu ochrony zdrowia (Laurell, 2015). Co więcej, badania Breilha dotyczące ubiegłego wieku w odniesieniu do chorób tropikalnych są obecnie powielane w ścisłym tego słowa znaczeniu, ponieważ można je odnieść do problemu chorób przenoszonych drogą płciową, zwłaszcza takich jak HIV / AIDS. Polityka zdrowotna nie jest już promowana przez organizacje krajowe, ale przez międzynarodowe, które narzuciły politykę medyczną w zakresie zdrowia publicznego.Nasza analiza rozpowszechnienia HIV jako zbiorowego i społecznego konstruktu przyczynia się do nowego podejścia w badaniach nad chorobami. Surender i in. (2015) argumentowali, że zrozumienie ludzkich motywacji i zachowań ma zasadnicze znaczenie dla pomyślnego zaprojektowania polityki społecznej. Odnosi się to do decydentów w zakresie uniwersalnych i zbiorowych działań zapobiegających AIDS. Osoby z AIDS nadal żyją w stygmatyzacji i ciągłym procesie adaptacji do nowych wyzwań i ról (Goudge i in., 2009).Zgodnie z wynikami analizy PCA, a następnie wielowymiarowego skalowania i analizy skupień, można było utworzyć dla zmiennych trzy grupy krajów. Istnieje wyraźny podział grupowy między różnymi krajami. W krajach, w których wskaźnik nierówności dochodów jest wyższy, jest wyższy odsetek osób dorosłych żyjących z wirusem HIV i wyższy odsetek osób dorosłych umierających z powodu wirusa HIV. Wśród tych krajów są RPA, Eswatini, Lesotho, Republika Środkowoafrykańska, Mozambik, Zimbabwe, Zambia, Namibia i Botswana. A kraje o wyższym HDI, dłuższej oczekiwanej długości życia i kobietach stosujących antykoncepcję mają najwyższe wskaźniki terapii antyretrowirusowej. Wśród tych krajów są Egipt, Mauritius i Tunezja.Zdrowie zbiorowe jawi się jako konieczność zrozumienia częstości występowania wirusa HIV jako problemu dotyczącego wszystkich krajów afrykańskich. Krajowa polityka publiczna w krajach afrykańskich powinna wdrażać społeczną politykę publiczną w celu zwalczania ogromnych nierówności, w których ludzie są zanurzeni i które zmuszają ich do odtwarzania ich sytuacji z pokolenia na pokolenie.Bibliografia: Barreto M, De Almeida-Filho N, Breilh J. Epidemiology Is More than Discourse: Critical Thoughts from Latin America. Journal of Epidemiology and Community Health 2001; 55 (3): 158-159.Breihl J. Epidemiologia: economía, medicina y política: hacia una investigación médica en la transformación de la investigación en salud, Barcelona: Fontamara; 1986.Bronsman M, Sepuldeva J. SIDA, Ciencia y Sociedad en México, Secretaría de Salud, Instituto Nacional de Salud Pública; 1989.Bronsman M. et al. Sida en México: migración, adolescencia y género, México: IPE; 1995..Chiu J, Grobbelaar J, Sikkema K, Vandormoel A, Bomela N, Kershaw T. HIV-related stigma and social capital in South Africa. AIDS education and prevention: official publication of the International Society for AIDS Education 2008; 20(6): 519–530.Fiander A. HIV Infection in Africa. BMJ: British Medical Journal 1989; 299 (6693): 260-260.Freyermuth G. Morir en Chenhalo. PhD tesis, Mexico City: UNAM; 2001.Goudge J, Bulelwa N, Lenore M, Schneider H. Stigma, identity and resistance among people living with HIV in South Africa, SAHARA-J: Journal of Social Aspects of HIV/AIDS, 2009: (6) 3: 94-104. Illich I. Némesis médica. La expropiación de la salud, 1975; Mexico: Barral Editores. Koenig R. South Africa Bolsters HIV/AIDS Plan, but Obstacles Remain. Science, 2006; 314 (5804): 1378-1379.Krieger N, Alegría M, Almeida-Filho N, Silva J, Barreto M, Beckfield J, Walters K. Who, and what, causes health inequities? Reflections on emerging debates from an exploratory Latin American/North American workshop. Journal of Epidemiology and Community Health 2010; 64 (9): 747-749.Laurell A. C. Three Decades of Neoliberalism in Mexico: The Destruction of Society. International Journal of Health Services, 2015; 45 (2): 246–64. Menendez E. Modelo médico hegemónico: tendencias posibles y tendencias más o menos imaginarias, Salud Colectiva, 2020; 16, https://www.redalyc.org/jatsRepo/731/73162897015/html/index.htmlPhaladze N., Tlou S. Gender and HIV/AIDS in Botswana: A Focus on Inequalities and Discrimination. Gender and Development 2006; 14(1): 23-35.Sassen S. Expulsions. Brutality and Complexity in the Global Economy, Belkam Press 2014. Surender R., Van Niekerk R., Bridget H.L., Maylene A., King S. (2015). The drive for universal healthcare in South Africa: views from private general practitioners. Health Policy and Planning, 30(6), pp. 759-767.Tetelboin-Henrion C., Granados A. Transformaciones del sistema de salud mexicano. Alames en la memoria, Rojas Ochoa F, Márquez M, 2009, Habana: Editorial Caminos, 562-578. Tetelboin-Henrion C. Políticas sociales y de salud. Los momentos de las reformas en América latina y los derechos ciudadanos. Debates y problemas actuales en Medicina Social. La salud desde las políticas y los derechos, el trabajo, la formación y la comunicación, Mexico: UAM-X, 11-39; 2015.UNAIDS. World AIDS Day 2014 Report-Fact Sheet, Ending the AIDS Epidemic. Joint United Nations Program on HIV/AIDS, 2014; Geneva: UNAIDS. UNAIDS. Prevention Gap Report, 2016 http://www.unaids.org/sites/default/files/media_asset/2016-prevention-gap-report_en.pdf UNAIDS. Country progress report - South Africa Global AIDS Monitoring, 2018, http://www.unaids.org/sites/default/files/country/documents/ZAF_2018_countryreport.pdfUSAIDS. Ending Aids. Progress towards the 90–90–90 targets”, United Nations Programme on HIV/AIDS (UNAIDS), 2017, http://www.unaids.org/sites/default/files/media_asset/Global_AIDS_update_2017_en.pdfWHO. Regional Office for South-East Asia. HIV/AIDS in the South-East Asia Region: progress report 2010, Asia: World Health Organization, 2010, http://www.who.int/hiv/pub/surveillance/Searo_HIV-AIDS_HIV_report2010_2.pdfWHO. Information on HIV/AIDS. Brazzaville: World Health Organization - Regional Office for Africa, 2015 https://afro.who.int/health-topics/hivaidsWHO. Regional Office for South-East Asia. Progress report on HIV in the South-East Asia Region 2016, India: World Health Organization, 2016.WHO. State of health in the WHO African Region. An analysis of the status of health, health services and health systems in the context of the Sustainable Development Goals. Brazzaville: World Health Organization, Regional Office for Africa, 2018 https://afro.who.int/publications/state-health-who-african-regionWHO. HIV prevalence, 2019 https://www.who.int/data/gho/data/indicators/indicator-details/GHO/prevalence-of-hiv-among-adults-aged-15-to-49-Wu T. The curse of bigness: antitrust in the new Gilded Age, Columbia Global Reports 2018."Temeke District, Tanzania Harm reduction programme" by Doctors of the World UK is licensed under CC BY-NC-SA 2.0
